Ingen skal drukne er bok nummer to i ein serie om det mektige, rike, splitta og fiktive reiardynastiet Falck (fyrste band, Havets Kirkegård kom i 2021, til ståande ovasjonar og høge terningkast). Boka er litt vanskeleg å plassera: ho er krønike, ein populær sjanger både på fjernsyn og i bøker; ho er ein thriller med element av storpolitikk, forsvar og etterretning og ho prøver å ta opp dei store spørsmåla om tillit, tilhøyrsle, svik og lojalitet.
Brorparten av boka er lagt til fortida, til 1950- og 1970-talet, sjølv om hovudhandlinga går føre seg i 2016-17. Her arbeider Nore i same sjangertradisjonen som han gjorde i Ulvefellen (2017): Historisk fiksjon, der yta av hendingar, miljø og viktige personar står fast, men der oppdikta karakterar handlar og gjev "det som skjedde" ny meining. Somme tider vert ekte personar omforma til fiktive for å opna for å dikta dei inn i større/andre roller enn dei hadde. Dette handverket tykkjer eg Nore handterer godt. Då han gav ut Havets kirkegård var det også tydeleg at han hadde tenkt mykje på akkurat forma, på skiljet mellom fakta og fiksjon (sjå td. intervju med Jakob Arvola i "Bok i P2" (NRK 2021)).
Omdreiingspunktet for boka er kampen om kontrollen over familieselskapet SAGA, ein reiarformue omgjort i nett rett tid til eit meir generelt investeringsselskap. Ikkje berre er familien rik, men dei er også tett kopla storpolitikken gjennom engasjementet på Svalbard og gjennom Redningsselskapet (derifrå kjem tittelen på boka). Eit nøkkelspørsmål vert eigarskapen til Adventdalen, eit stort område aust for Longyearbyen. I boka er dalen privat eigd av ein av Falck-arvingane (meir om dette seinare).
Denne boka (motsett førre) har fått litt kritikk for at det er for mange trådar, og at ho ikkje er særleg spanande. Sluttsummen har vorte litt lunkne terningkast. Eg veit ikkje om eg er heilt samd. Ja, det er temmeleg mange karakterer og historielinjer, men det vert på sett og vis balansert av at Nore driv handlinga framover i ein rasande fart og konsentrerer seg om det ein kan kalla nøkkelscener. Det er knapt daudkjøtt i boka.
Den store styrken til Nore, som eg også hugsar frå Ulvefellen, er at han er veldig god på å karakterisera miljø og typar. No skal ikkje eg hevda meir enn annanhandskunnskap om korkje reiarfiffen i Bergen på 1950-talet, maoistvenstre på 1970-talet eller DN-fiffen på Oslo Vest i samtida, men eg får likevel kjensla av klinisk presisjon, heilt ned til Mads Flack som kjem i langrennsutstyr på eit kritisk meklingsmøte. Eller: anti-imperialistisk solidaritetsarbeid på 1970-talet er det eg arbeider med som historikar, og eg har ikkje alvorlege innvendingar mot framstillinga til Nore. Presentasjonen av bergensreiarane verkar truverdig når eg tenkjer på korleis mine bergenske foreldre (fødde på 1950-talet) snakkar om denne gruppa. Dei han skriv om finans- og politikkeliten, passar med slik eg får inntrykk av denne i media.
Problemet: Det konvertible lånet
Hovudinnvendinga mi mot boka er ein teknisk detalj, eit døme på det eg trur er kunstnarisk fridom der eg meiner sjangeren krev realisme. Problemet er at denne detaljen bind boka saman.
Spørsmålet om Adventdalen på Svalbard, og aksjemajoritet i SAGA, vert kopla gjennom ein gamal avtale. Ein perifer medlem av familien, Connie Knarvik (fødd Constance Falck) har arva Adventdalen av far sin, Herbert. Denne dalen er eigentleg ikkje så interessant, eller viktig (bortsett frå at russarane kanskje vil ha han), men cluet er at dersom han vert seld, så vil Connie få nøkkelposisjon i SAGA. Samanhengen får vi forklart fleire gonger:
Da SAGA ble opprettet på sekstitallet, ga Connies far et lån til Olav. Et såkalt konvertibelt lån, som ifølge avtalen kan veksles inn mot aksjer i SAGA [...] Hvis Connie vil selge Adventdalen, skal salget veksels inn i en aksjepost i SAGA. Femti aksjer, fem prosent (s. 21)
Herbert Falcks eiendom i Adventdalen var blitt skilt ut fra ut fra SAGA A/S mot et såkalt konvertibelt lån datert 25. juni 1965, som ga eieren av eiendommen rett til å veksle den inn mot en aksjepost på fem prosent - altså 50 aksjer i SAGA. (s. 295)
Her er det fleire ting som skurrar, og eg skal ta dei i rekkjefølgje:
- Konvertible lån er ein slags mellomposisjon mellom eit lån og ei investering. Dei kom ikkje inn i aksjelova før i 1976, og då etter eit grundig førearbeid, med fellesnordiske utgreiingar, på heile 1960-talet (sjå Runa Lauritsens masteroppgåve Konvertible lån som kilde til finansiering frå 2023, s. 26-27, som mellom anna viser til forarbeida til aksjelova i 1976, NUT 1970:1). Det er difor heilt utenkeleg at eit formelt, bindande "konvertibelt lån" til eit aksjeselskap kunne vore oppretta i 1965.
- Då, og kanskje særleg no, er det heilt utenkjeleg at eit aksjeselskap skulle kunne ta opp eit lån som ikkje skulle innfriast på 50 år, og utan tidsfrist på når ei slik teikning av aksjar skulle skje. I gjeldande aksjelov er slike fristar tydeleg regulerte. Vi får vita at Olav løyste inn alle småaksjonærane på 1980-talet. Kvifor rydda han ikkje òg opp i slike bindingar? Særleg til Connie, som på det tidspunktet var langt nede? Eit lån oppretta i 1965 ville uansett vera trivielt å innløysa med kontantar i 2016, då realverdien ville vore om lag 8% av det han var då lånet vart gjeve (NBs priskalkulator; i 1985 ville det vore 22% av 1965-verdien), medan verdien av dei femti aksjane ville auka med verdien av SAGA, år for år. Vi får vita at SAGA er verd 10-12 milliardar i 2016; det tyder jo på at 50 av 1050 aksjar er verde rundt ein halv milliard kroner (sjølv om dei ikkje er fritt omsetjelege; skatteverdien ville berre vore 55 prosent av dette).
- Det er noko underleg med koplinga til Adventdalen; korleis kan salet av denne utløysa ein slik aksjepost? Det vert delvis forklart som at det er eit sal til SAGA som vil utløysa aksjeposten: "Sett at Connie selger eiendomen i Adventdalen til SAGA, da vil hun ifølge den gamle avtalen Herbert Flack gjorde med Olav på sekstitallet, ha rett til å veksle det konvertible lånet sitt inn i aksjer." (s. 207-8). I så fall kunne vi tenkt oss at det ikkje var eit "konvertibelt lån" som var tenkt, men eit eller anna instrument/hefte som ville gje SAGA rett til å kjøpa Adventdalen for 50 aksjar, eller snarare eigaren av Adventdalen rett til å byta denne inn i 50 aksjar, men det verkar ikkje vera tenkt slik heller, sidan også andre moglege kjøparar (enn SAGA) vert presenterte og sjølve salssummen er vesentleg for Connie. Eg får eit klart inntrykk av at avtalen er slik at ho vil enda opp med både salssummen og ein fin aksjepost i SAGA. Elles kunne ho jo selga Adventdalen for ei krone, og henta ut femti aksjar.
Oppsummert: Dersom vi ser bort frå første punktet (Aksjelova av 1957), det andre punktet (dei svært lause vilkåra) og legg til grunn at avtalen faktisk er akkurat slik som fortalt, så er det vanskeleg å skjøna kva ein motivasjonen for dette skulle vera. Det er beint fram umogleg å sjå at nokon av partane i avtalen skulle ha interesse av at Connie (eller Herbert) anten skulle eiga Adventdalen, eller 50 aksjar i SAGA. Snarare er det motsett: Det hadde vore mogleg at Herbert, Olav og Hans hadde eit sterkt ønske (nostalgisk eller geopolitisk motivert) om å behalda Adventdalen innanfor familien. Kvifor skulle dei då laga ein avtale som beint fram motiverte Connie (eller Herbert, i ti år) til å selja denne til høgstbydande, sterkare og sterkare etter kvart som åra gjekk og femti SAGA-aksjar vart meir og meir verde relativt til verdien av lånet ho tydelegvis sat på.
Den einaste forklaringa eg ser, er: Nore hadde bruk for koplinga denne avtalen gjev for å knyta storparten av plottet i romanen saman og driva handlinga framover (utan å avsløra for mykje av det fiffige plottet), og vona at pengesjargong og underlege avtalar i næringslivet er slikt lesarane godtek utan å tenkja så mykje over det. For meg var det problematisk.